Aizkora botaz erabakitzen zen sarobearen neurria

Patziku Perurenak aurkikuntza egin du. 1620ko Goizuetako agiri batean, ikusi du sarobearen neurriak erabakitzeko aizkora botatzen zela, eta aizkora tiratzailearen arteak erabakitzen zuela sarobearen neurria. Aizkora botatze hori Bavarian ere egiten zen VIII. mendean, Luis Mari Zaldua adituak -sarobeetan aspaldiko adituak- Perurenari adierazi dionez. Patziku Perurenak artikulu luzea prestatu du gai honi buruz, Osagarria atalean irakur daitekeena.

Zehatzago esanda, Leitza eta Goizueta artean dagoen Iberoko sarobeari buruzko dokumentu batean egin du Perurenak aurkikuntza. Erdi Aroan, eta baita geroago ere, ola sonatua izan zen Iberokoa. Orain Nafarroako Gobernua bertako dorrea zaharberritzen ari da, inguru hori dena gune turistiko bihurtu nahian.

Zer ziren sarobeak? Ganaduarentzako bazkalekuak, basoko arbolak moztuta prestatutako esparru edo barrutiak. Euskaraz 'sarobeak', 'saroiak' eta 'kortak' deitu izan zaie. Gaztelaniaz, 'seles' eta 'bustalizas'.

Abeltzainentzat, zenbat eta sarobe gehiago eta handiagoak, orduan eta hobe; basoko egurra baliatzen zuten olagizonek, berriz, ahalik eta sarobe gutxien nahi zuten.

1620ko irailaren 24an, Ibero alde horretan ikazkin bat izan zen aizkora bota zuena: Guillen de Yradi oiartzuarra (orduko grafia erabilita). Aizkora, berriz, Goizuetako bikarioarena erabili zuen. Baina botatzeko era oso berezia izan zen, eta honela azaltzen du agiri zaharrak: «Le mando que la tirase a quatro partes teniendo con la mano izquierda asida la oreja derecha y pasando el brazo derecho con la dicha segur por entre el pesquezo y el brazo yzquierdo, y que estando desta manera hechase la dicha segur quanto mas pudiera a cada una de las quatro partes. Y asi puesto en la forma dicha tiró y hechó la dicha segur la primera vez a la parte baja que mira al medio dia y haviendo la medido con un cordel hizo el numero de treinta y tres baras y una quarta que multiplicadas por doce hacen el numero de trecientas noventa y seis baras, y luego puesto en la misma forma tiró y hecho la dicha segur a mano derecha hacia la parte del occidente puesto de espaldas a medio dia y medido con un cordel el dicho tiro se hallo haverla hechado treinte y dos baras y dos dedos que multiplicados por doze tiros suman trescientos y ochenta y quatro baras (...)».

Abeltzainentzat, zenbat eta sarobe gehiago eta handiagoak, orduan eta hobe; basoko egurra baliatzen zuten olagizonek, berriz, ahalik eta sarobe gutxien nahi zuten.

Ikus daitekeenez, dokumentu zaharrak ez du 'hacha' hitza aipatzen, baizik eta 'segur', eta hona hemen Perurenak aurkitutako etimologia: «La palabra 'segur' viene del latín 'securis', que designaba a un hacha grande, como la empleada para talar árboles o para decapitar a grandes animales en los sacrificios».

Esan ohi da sarobeek eta kortek neurri finkoak zituztela, 1620ko argiri hau irakurita, zalantza sortu omen zaio Leitzako ikerlariari; non gelditzen dira hemen sarobeen neurri finkoak?

Aizkorari kutsu sinboliko nabarmena sumatzen dio Perurenak, bestalde. Uste baitu tresna honek jabetza sinbolizatzen duela. Gainera, leitzarrak 'belarbete' hitzari erreparatu dio. Leitza alde hartan, 'belarbete' hitzak bi esanahi ditu: batetik, sarobe; bestetik, belar zama, belar xamote, belar paxoa. Perurenak gogorarazi du «oraindik ere Leitzako edozein baserritarren ahotan bizi-bizirik dagoela hitz hori, 'belarbetea', alegia».

Artikuluan, Perurenak hau dio 'segur' hitzari buruz:

«Dena dela, komeni da hemen' segur' hitzaren etimologia ongi aztertzea. Uste baitut ematen duela argitasun franko, sarobe neurtzeko usario zaharra ezezik sarobearen egitura eta legedia funtsean nolatsu sortua izan zen esplikatzeko ere. Honatx nik neure motzean aurkitu dizudan etimologiarik hoberena: 'La palabra 'segur' viene del latin 'securis', que designaba a un hacha grande, como la empleada para talar arboles o para decapitar a grandes animales en los sacrificios. También se denominaba así al hacha grande que entre los romanos formaba parte de los fasces (erd. 'faxo', eus. 'paxo') que eran unos viejos símbolos que portaban los lictores, guardia personal antiquísima que portaban los romanos curules cum imperio. Constaban de un manojo de varas atadas en cuyo centro se insertaba un segur o hacha y eran un símbolo muy antiguo que procedían de la monarquía que en los orígenes de la república significó la unión y fuerza del pueblo y que solo esos magistrados tenían poder judicial delegado para aplicar castigos judiciales y pena de muerte a un ciudadano».

Aurreraxeago, Perurenaren artikulu horretan beste hauek datoz: «Eta batek esanen luke, 'tarta' (erd. vara.) paxoaren erdiko aizkora horrek, baso itsuko tartak aizkoraz hondotik ebakiz egindako sorogune garbituaren (sarobearen) jabetza sinbolizatzen duela. Lur akotatu (sorotu, garbitu) eta beregantuaren sinbolo portatila litzakela alegia, erdian aizkoradun tarta paxo hori, haurraren zilborresteak amaren sabela bezalaxe, sarobearen ardatzarekiko esteka sinbolikoa (aizkora) erdi erdian daramana.

Eta 'tarta' (tartaka) hori dela eta, erne! Zuberoako Larraindik hasi eta Goizuetako Tartazu, Tartola bezalako toponimoei, edo Leitzako Dardoa > Tardoa oikonimoari, nere eskuko bost hatzok bezain segur esan bainezake erro berbera dutela, nahiz euskaltzain argiegiok hitz eder honen grafia nola finkatu asma ezinik noraezean galduak dabiltzala ikusia daukadan maiz OEHan bertan».